به قلم: دکتر محمد رضا رضوان طلب و محمد معيني فر
تاریخچه موسوعه های فقهی
اولین بار در ۱۳۷۰ هـ ۱۹۵۱ م، کنفرانس (اجلاس) فقه اسلامی در پاریس، دعوت به تألیف موسوعه فقهی کرد که در آن اصطلاحات حقوقی اسلامی را طبق الگوهای حدیثی و ترتیب معجمی جمع آوری کنند. و برای اولین بار دانشکده شریعت در دانشگاه دمشق در ۱۳۷۵ هـ ۱۹۵۶ م اقدام به این کار کرد که ثمره اش کارهای مقدماتی چون معجم فقه ابن حزم شد. سپس در ۱۳۸۱ه ۱۹۶۱ م وزارت اوقاف مصر، موسوعه فقهی نگاشت. و پس از آن وزارت اوقاف کویت در ۱۳۸۶ هـ ۱۹۶۷ م به تألیف موسوعه فقهی همت گماشت که این کار در ۱۳۹۰ هـ ۱۹۷۱ م متوقف شد و از بین پنجاه موضوع فقط توانستند سه موضوع را بررسی کنند. اما مجددا در ۱۳۹۴ هـ ۱۹۷۵ م شروع به کار کردند و اولین جزء موسوعه را در ۱۴۰۰ هـ ۱۹۸۱ م چاپ کردند و سال بعد نیز جزء دوم را نوشتند، اما قاهره دست به کار بسیار عظیم تری زد و آن اینکه فقه تمامی مذاهب موجود هشتگانه را جمع کنند که شامل مذاهب مالکی، حنفی، شافعی، حنبلی، زیدی، جعفری، اباضی و ظاهری می شد. [۷۷]
موسوعه های حاضر
اما برخی از موسوعه هائی که در زمینه فقه مقارن نگاشته شده اند و امروز رواج دارند عبارت اند از:
۱. الموسوعه الفقهیه (الکویتیه):
این مجموعه عظیم که توسط وزارت اوقاف کویت تهیه و چاپ شده است بالغ بر چهل و پنج جلد است.
ویژگی های الموسوعه الفقهیه
الف. این موسوعه طبق حروف الفبائی است که به تبع در جستجو موضوعات بسیار کارائی زیادی دارد.
ب . در پایان هر جلد، ترجمه اعلامی که در آن مجلد ذکری از آنها آورده شده را جمع کرده است.
ج . مسائل نو ظهور و مستحدثه در پیوستی جداگانه آورده شده است.
د . مباحث اصولی را نیز در پیوستی مجزا آورده است.
ه . معانی الفاظ غریب فقهی که متداول هستند را به صورت لغوی و اصطلاحی در ابتدای هر مبحثی، توضیح داده اند.
این موسوعه فقهی در بر دارنده نظرات ائمه مذاهب اربعه و اصحاب و شاگردان آنها است و گاهی به فتوای بعضی از صحابه نیز اشاره کرده است. [۷۸]
۲ . موسوعه الفقه الاسلامی (المقارن):
این مجموعه کبیر که حاصل تلاش وزارت اوقاف دولت مصر است به موسوعه جمال عبد الناصر مشهور است، زیرا این کار به دستور خود او بوده است.
ویژگی های موسوعه جمال عبد الناصر
الف. مجموعه ای است بسیار جامع، و نظرات فقهی هشت مذهب موجود را به ترتیب حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی، ظاهری، زیدی، امامی و اباضیه آورده است.
ب. این موسوعه طبق حروف الفبائی است، از این رو دسترسی به آن بسیار ساده است.
ج. در هر موضوعی ابتدا بحث لغوی سپس اصطلاحی و بعد تقسیم و انحاء و شقوق آن را می آورد و سپس در آخر نظرات مذاهب مختلف را به ترتیب و جداگانه ذکر می کند.
این موسوعه در سال ۱۴۲۹ هـ ۲۰۰۸ م تا جلد سی و یکم و تا حرف الف به چاپ رسیده است و آخرین مدخل آن در جلد سی و یکم طبق حروف الفبائی به کلمه الایداع ختم می¬شود. [۷۹]
۳. الفقه الاسلامی و ادلته:
نوشته دکتر وهبه الزحیلی در نه جلد ضخیم است.
ویژگی های کتاب الفقه الاسلامی و ادلته
الف. این کتاب طبق ابواب فقه است مثلا الباب الاول: الطهاره، الباب الثانی: الصلاه و احکام الجنائز و الباب الثالث: الصیام و الاعتکاف و … .
ب. مؤلف نظرات مذاهب اربعه را آورده و به ندرت برخی از روایات صحابه و تابعین و … را هم جمع آوری کرده است.
ج. در جلد آخر این کتاب مباحث مربوط به حکومت اسلامی و شرائط دولتهای اسلامی و امور مربوط به آنها را بحث کرده است. [۸۰]
توسعه فقه مقارن و تقریب مذاهب
توسعه فقه مقارن تأثیری مستقیم بر فرایند تقریب مذاهب و رفع اختلافهای فرقهای دارد به گونه ای که اگر تمامی مذاهب بدون تعصب عرضه نظرات و ادله فقهی و حقوقی یکدیگر و در کنار هم آن بپردازند بهداشت روانی قابل ملاحظه و ظرفیت سازی چشم گیری را در خردورزی و تحمل یکدیگر به چشم خود ملاحظه خواهند نمود.اینک بطور فشرده به برخی از آثار توسعه فقه مقارن اشاره می شود:
۱. فراهم شدن زمینه مساعد از طریق تبادل افکار و اندیشههای مختلف مذاهب برای دستیابی به حقایق و واقعیتهای اسلامی در ابعاد گوناگون آن.
۲. تکمیل و غنی سازی فقه اسلامی.
۳. آشنائی دانشپژوهان به نسبتهای دروغینی که تفرقهافکنان به برخی از پیشوایان مذاهب دادهاند.
۴. برچیده شدن اهریمن جهل و عدم آگاهی از نظرهای یکدیگر که بزرگترین عامل اختلاف است و با توسعه فقه مقارن این مشکل حل میشود و به تقریب میانجامد.
۵. تقویت حلقههای مناظره و گفتگو در راستای طرح و تضارب آراء حقوقی و فقهی هریک از مذاهب و آگاهی پیروان از نقاط قوت و ضعف خویش آگاهی مییابد.
۶. اختصاص مکانت و منزلت شایسته به هریک از مذاهب هموزن استحکام و دقت آراء فقهی.
۷. پدیدار شدن نوعی آشتی پذیری کلی در کنار پذیرفتن تفاوتهای فقهی موجود بین تمامی مذاهب و طبیعی انگاری آنها.
۸. تفکیک معنی اختلاف نظر فقهی ازمعنی ضدیت ، تعارض ودشمنی
نتیجه
از مطالب ایراد شده در این مقاله می توان به این نکته دست یافت که اگر واقعا به فقه مقارن پرداختهشود و به معنای واقعی آن در تمامی مذاهب بها داده شود می توان در سرتاسر جهان در موضوعات مختلف بهترین حکم را به همراه بهترین استدلال به دست آورد به خصوص برای حل مسائل حقوقی، زیرا یکی از ثمرات فقه مقارن، حقوق تطبیقی است که امروزه بسیار حائز اهمیت است. جهان امروز به مثابه دهکدهای شده که با وسائل پیشرفته امروزی تمامی آنچه در آن می گذرد در کمترین زمان ممکن قابل پیگیری است و جهان امروز خوا
ستار بهترین احکام برای مشکلات قانونی و حقوقی خویش است.
با امید به درخشانی روز افزون فهم و اندیشه ناب اسلامی و پرتو افقهای بی انتهای آن بر تمامی عالم در سایه همدلی و همزیستی مسالمت آمیز پیروان مذاهب اسلامی در درون خانواده و دهکده جهانی اسلام این مقال را به پایان می بریم.
صفر المحرم – ۱۴۳۲، ژانویه – ۲۰۱۱
کتاب نامه
قرآن کریم، به خط عثمان ط هـ .
۱. ابن القیم الجوزی م ۷۵۱ هـ ، شمس الدین ابی عبداله محمد بن ابی بکر، بی تا، اعلام الموقعین عن رب العالمین، بی چا، قاهره مصر: دار الحدیث.
۲. ابن الندیم م ۳۸۰ هـ ، محمد بن اسحاق، (۱۳۵۰ هـ ۱۹۷۱ م)، الفهرست فی اخبار العلماء المصنفین من القدماء والمحدثین، به تحقیق رضا تجرد، بی چا، تهران: طبع دانشگاه تهران.
۳. ابن انس، مالک، (۱۴۰۶ هـ ۱۹۸۵ م)، المؤطأ، بی چا، بیروت لبنان: دار احیاء التراث العربی.
۴. ابن خلدون المغربی، عبد الرحمن، مقدمه، بی چا، مصر: انتشارات مصطفی محمد.
۵. ابن قدامه المقدسی ۶۲۰ هـ ، عبد اله بن احمد، (بی تا)، المغنی علی مختصر ابن حسین بن احمد الخرقی، به مقدمه محمد رشید رضا، بی چا، بیروت: منار الاسلام عالم الکتب.
۶. ابن منظور ۶۳۰-۷۱۱، (۱۴۰۸ هـ ۱۹۸۸ م)، لسان العرب،الطبعه الاولی، بیروت لبنان: دار احیاء التراث العربی.
۷. ابو البصل، دکتر علی، ۲۰۰۱ م، دراسات فی الفقه المقارن، بی چا، امارات متحده عربی دبی: دار القلم.
۸. احسائی م۸۴۰ هـ ، ابن ابی جمهور، ۱۴۰۵ هـ ، عوالی اللئالی، قم: انتشارات سید الشهداء.
۹. احمد امام، دکتر عبد السمیع، (۲۰۰۱ م)، منهاج الطالب فی المقارنه بین المذاهب، به حاشیه محمد فاضلی، چاپ اول، بیروت لبنان: دار المدار الاسلامی.
۱۰. اسلامی، دکتر رضا، (۱۳۸۴ ش)، مدخل علم فقه، چاپ اول، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
۱۱. الاشقر، دکتر عمر سلیمان، (بی تا)، تاریخ الفقه الاسلامی، بی چا، کویت: مکتبه الفلاح دار النفائس.
۱۲. الاشقر، عمر سلیمان، ۱۴۱۹ هـ ۱۹۹۹ م، مسائل فی الفقه المقارن، ماجد، محمد عثمان، عبد الناصر ابو البصل، چاپ سوم، اردن عمان: دار النفائس.
۱۳. اصفهانی، راغب، ۱۴۲۶ هـ ۱۳۸۴ ش، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق عدنان داودی، چاپ پنجم، ایران قم: ذوی القربی.
۱۴. الامین، دکتر محمد، (۱۴۲۳ هـ ۲۰۰۲ م)، مراعات الخلاف فی المذهب المالکی و علاقتها ببعض اصول المذهب و قواعده، چاپ اول، دوله الامارات العربیه المتحده حکومه دبی: دار البحوث للدراسات الاسلامیه و احیاء التراث.
۱۵. الاوقاف، (۱۴۲۷ هـ ۲۰۰۶ م)، الموسوعه الفقهیه (الکویتیه) الطبعه الاولی، الکویت: وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامی هـ .
۱۶. الاوقاف، (۱۴۲۹ هـ ۲۰۰۸ م)، موسوعه الفقه الاسلامی المقارن الشهیره بموسوعه جمال عبد الناصر، قاهره مصر: وزاره الاوقاف و مجلس الاعلی الاسلامی.
۱۷. البخاری م ۲۵۶ هـ ، ابو عبداله محمد بن اسماعیل، (۱۴۲۷ هـ ۲۰۰۶ م)، صحیح البخاری، بی چا، صیدا بیروت: مکتبه العصری هـ .
۱۸. البطلیوسی، ابومحمد ابنالسیدم ۵۲۱، (۱۴۲۴ه ۲۰۰۳م)، الانصاف، تحقیق محمد رضوان الدلیه، بیچا، دمشق، دارالفکر.
۱۹. بی¬آزار شیرازی، عبد الکریم، (بهار ۱۳۸۴ ش)، «فقه مقارن»، کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۳.
۲۰. جامعه ام القری، (بی تا)، فهرس الفقه الحنبلی، مکه مکرمه: جامعه ام القری.
۲۱. الجصاص الرازی ۳۷۰ هـ ، ابو بکر احمد بن علی، (۱۴۱۷ هـ ۱۹۹۶ م)، مختصر اختلاف العلماء، به مقدمه دکتر عبداله نذیر احمد، الطبعه الثانیه، بیروت لبنان: دار البشائر الاسلامی هـ .
۲۲. جناتی، آیت الله محمد ابراهیم، (۱۴۱۵ ه)، دروس فی الفقه المقارن، چاپ اول، قم: لمرکز المنطقه الثانیه لمنظمه الاعلام الاسلامی هـ .
۲۳. جناتی، آیت الله محمد ابراهیم، (۱۳۷۴)، مجله کیهان اندیشه مقاله پیشگامان فقه تطبیقی، شماره ۵۹، از صفحه۳۵ تا ۵۰.
۲۴. جوهری م ۶۶۶ هـ ، اسماعیل بن حماد، (۱۴۰۴ هـ ۱۹۸۴ م)، الصحاح، چاپ سوم، بیروت: دار العلم للملایین.
۲۵. حاجی خلیفه ۱۰۱۷-۱۰۶۷ هـ ، مصطفی بن عبداله القسطنطنی الرومی الحنفی الشهیر بالملاکاتب الجبلی، ۱۴۱۰ هـ ۱۹۹۰ م، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت لبنان: دار الفکر.
۲۶. حسن (فرزند شهید ثانی)، بن زین الدین، (۱۳۶۲ ش)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین یا معالم الاصول، به اهتمام دکتر مهدی محقق، بی چا، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران با همکاری وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
۲۷. حکیم، سید محمد تقی، ۱۴۲۸ هـ ، الاصول العامه للفقه المقارن، چاپ اول، قم: انتشارات ذوی القربی.
۲۸. الخضری بک، محمد، (۱۹۹۲ م)، تاریخ التشریع الاسلامی، به تعلیقه زهیر شفیق الکبی، چاپ اول، بیروت لبنان: دار الفکر العربی.
۲۹. درس خارج فقه مقارن استاد حسینی قزوینی ۱۳۸۵،
۳۰. الدرینی، دکتر محمد فتحی، ۱۴۱۴ هـ ۱۹۹۴ م، بحوث مقارنه فی الفقه الاسلامی و اصوله، چاپ اول، بیروت: مؤسسه الرسال هـ .
۳۱. دهلوی ۱۱۱۴-۱۱۷۶ هـ ، ولی اله، (۱۴۰۶ هـ ۱۹۸۶ م)، الانصاف فی بیان اسباب الاختلاف، به تعلیقه عبد الفتاح ابو غده،چاپ سوم، بیروت لبنان: دار النفائس.
۳۲. الزحیلی، دکتر محمد، (۱۴۱۲ هـ ۱۹۹۲ م)، الامام الجوینی ۴۱۹-۴۷۸ هـ ، چاپ دوم، دمشق: دار القلم.
۳۳. الزحیلی، وهبه، (۱۴۲۷ هـ ۲۰۰۷ م)، (موسوعه) الفقه الاسلامی المعاصر(و ادلته)، چاپ اول، بی جا (احتمالا دمشق): آفاق المعرفه دار المکتبی.
۳۴. زمخشری ۴۶۷-۵۳۸ هـ ، ابو القاسم محمود بن عمر جار اله، (۱۴۰۴ هـ ۱۹۸۴ م)، اساس البلاغه، بی چا، بیروت: دار بیروت.
۳۵. السایس، محمد علی، (بی تا)، تاریخ الفقه الاسلامی، بی چا، مصر: اننتشار محمد علی صبیح واولاده جامعه الازهریه کلیه الشریع هـ .
۳۶. السجستانی الازدی۲۰۲-۲۷۵ هـ ، ابوداود سلیمان بن الاشعث، (۱۴۲۶ هـ ۲۰۰۶ م، سنن ابی داود، چاپ اول، صیدا بیروت: مکتبه العصری هـ .
۳۷. الشاطبی، ابی اسحاق، ۱۴۲۵ هـ ۲۰۰۴ م، الموافقات فی اصول الشریعه، تحقیق محمد عبد القا
در الفاضلی، بی چا، صیدا بیروت: المکتبه العصری هـ .
۳۸. الشافعی ۱۵۰-۲۰۴ هـ ، محمد بن ادریس، (۱۴۲۶ هـ ۲۰۰۵ م)، الام، چاپ اول، بیروت لبنان: دار ابن حزم.
۳۹. الشعرانی، عبد الوهاب (۱۴۲۵ هـ ۲۰۰۴ م)، المیزان الکبری، الطبعه الاولی، القاهره: مکتبه الثقافه الدینی هـ.
۴۰. شهید ثانی، زین الدین بن علی العاملی ۹۱۱-۹۶۵، (۱۴۱۶ هـ ۱۳۷۴ ش)، تمهید القواعد، گروهی از محققان، الطبعه الاولی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی فرع خراسان.
۴۱. الصدر، سید محمد باقر، ( ۱۴۰۵ هـ ۱۹۸۵ م)، دروس فی علم الاصول، الطبعه الاولی، بیروت لبنان: دار المنتظر.
۴۲. ضمیری، محمد رضا، ۱۳۸۴، درسنامه فقه مقارن پاسخ به شبهات فقهی، چاپ اول، ایران قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی چاپ توحید.
۴۳. طبری م ۳۱۰ هـ ، ابو جعفر محمد بن جریر، (۱۴۲۰ هـ ۱۹۹۹ م)، اختلاف الفقهاء، بی چا، بیروت لبنان: منشورات محمد علی بیضون دار الکتب العلمی هـ .
۴۴. الظاهری ۳۸۴-۴۵۶ هـ ، احمد بن حزم الاندلسی القرطبی، به تصحیح محمد صبحی حسن حلاو، النبذ، دار ابن حزم.
۴۵. الظاهری، احمد بن حزم الاندلسی القرطبی، (۱۴۱۶ هـ ۱۹۹۶ م)، المحلی، به تصحیح احمد محمد شاکر، بی چا، بیروت: دار الآفاق الجدید هـ .
۴۶. العاملی، شیخ محمد بن الحسن الحُرَ، (۱۴۰۳ هـ ۱۹۸۳ م)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق عبد الرحیم الربانی الشیرازی، الطبعه الخامس، لبنان بیروت: درا احیاء التراث العربی.
۴۷. عرفه، محمد (۱۳۷۴ هـ ۱۹۵۵ م)، «کیف یستعید المسلمون وحدتهم وتناصرهم»، رساله الاسلام، سال هفتم شماره ۲۸.
۴۸. العسکری، السید مرتضی، (۱۴۰۴ هـ ۱۳۶۳ ش)، مقدمه مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، بی¬چا، تهران: دار الکتب الاسلامی هـ .
۴۹. العسکری، السید مرتضی، (۱۴۲۶)، معالم المدرستین، الطبعه الثانیه، بی¬جا: مرکز الطباعه و النشر للمجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام.
۵۰. فیاض العوانی، دکتر طه جابر، ۱۴۱۳ هـ ۱۹۹۲ م، ادب الاختلاف فی الاسلام، چاپ چهارم، بی جا، طبع المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
۵۱. الفیومی م۷۲۰ هـ ، احمد بن محمد بن علی المقری، ۱۴۰۵ هـ ، المصباح المنیر، چاپ اول، ایران قم: دار الهجر هـ .
۵۲. القنوجی ۱۲۴۸-۱۳۰۷ هـ ، محمد صدیق حسن خان،۱۹۷۸ م ۱۳۵۷ ش، ابجد العلوم، بیروت: وزاره الثقافه و الارشاد القومی.
۵۳. کباره، دکتر عبد الفتاح، ۱۴۱۸ هـ ۱۹۹۷ م، الفقه المقارن، چاپ اول، بیروت لبنان: دار النفائس.
۵۴. مجلسی۱۰۳۷-۱۱۱۰ هـ ، محمد باقر ، ۱۴۰۴ هـ ، بحار الانوار، بیروت لبنان: مؤسه الوفا.
۵۵. محقق حلی، نجم الدین ابی القاسم جعفر بن الحسن الهذلی صاحب الشرایع (۶۰۲-۶۷۶ ه)، (۱۴۰۳)، معارج الاصول، اعداد محمد حسین الرضوی، الطبعه الاولی، قم: مؤسسه آل البیت مطبعه سید الشهداء.
۵۶. محمصانی، صبحی، (۱۳۶۵ هـ ۱۹۴۶ م)، فلسفه التشریع فی الاسلام، بی چا، بیروت: مکتبه الکشاف.
۵۷. محمود، محمد عبد اللطیف، ۱۴۲۱ هـ ۲۰۰۰ م، الاختلافات الفقهیه لدی الاتجاهات الاسلامیه المعاصره، چاپ اول، بی جا (احتمالا مصر)، دار الوفاء.
۵۸. مدکور، محمد سلام (۱۳۹۳ هـ ۱۹۷۳ م)، مناهج الاجتهاد فی الاسلام فی الاحکام الفقهیه و العقائدیه، چاپ اول، جامعه الکویت.
۵۹. المرداوی الحنبلی، علاء الدین ابی الحسن علی بن سلیمان ۸۱۷-۸۸۵ هـ (۱۴۱۹ هـ ۱۹۹۸ م)، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل، الطبعه الاولی، بیروت لبنان: دار احیاء التراث العربی.
۶۰. المرغینانی، برهان الدین ابی الحسن علی بن ابی بکر الفرغانی، (بی تا)، الهدایه شرح بدایه المبتدی، به مقدمه محمد عدنان درویش، بی چا، بیروت لبنان: شرکه دار الارقم بن ابی الارقم.
۶۱. مصری، ابن منظور ۶۳۰-۷۱۱ هـ ، بی تا، لسان العرب، بی چا، بیروت لبنان: دار احیاء التراث العربی.
۶۲. مکارم شیرازی، آیت الله ناصر، (۱۳۸۵ ش)، دائره المعارف فقه مقارن، با جمعی از محققان و اساتید، چاپ اول، قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب علیه السلام.
۶۳. الملا، دکتر عبد الاله بن محمد، (۱۴۲۸ هـ ۲۰۰۷ م)، تاریخ التشریع الاسلامی الفقه و اصوله وقواعده، چاپ اول، بی جا: جامعه ملک فیصل.
۶۴. الموسوی، سید عبد الحسین شرف الدین، (۱۴۰۴)، النص و الاجتهاد، المحقق ابو مجتبی، الطبعه الاولی، قم: ابو مجتبی المطبعه سید الشهداء.
۶۵. النووی، محی الدین ابی زکریا یحیی بن شرف، (۱۴۲۳ هـ ۲۰۰۲ م)، المجموع شرح المهذب، المهذب للامام ابی اسحق ابراهیم بن علی بن یوسف الشیرازی، به تحقیق هشت نفر، چاپ اول، بیروت لبنان: منشورات محمد علی بیضون.
۶۶. شاخت، ژوزف (یوسف)، مدخل اختلاف از دائره المعارف اسلام، جلد سوم.
۶۶ . j. Schacht. Encyclopaedia of Islam. Ikhtilaf. III.
————————————–
پی نوشت ها:
[۱]- دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران .
[۲]- پژوهشگر گروه مذاهب فقهی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی .
[۳]- التوبه، ۱۲۲.
[۴]- مقدمه، عبد الرحمن ابن خلدون المغربی، باب ۶فصل۹.
[۵]- الاصول العامه للفقه المقارن، سید محمد تقی حکیم، ص ۹ .
[۶]- لسان العرب، ابن منظور، ماده فق هـ .
[۷]- معالم الدین و ملاذ المجتهدین، شهید ثانی، و نیزقریب به این مضمون دروس فی علم الاصول، سید محمد باقر صدر، و نیز تمهید القواعد، شهید ثانی .
[۸]- مختار الصحاح، جوهری م۶۶۶ هـ ، ماده قرن، و نیز اساس البلاغه، ابی القاسم زمخشری.
[۹]- به جهت پرهیز از طولانی شدن مقاله صرفاً یک تعریف اصطلاحی ارائه می گردد و برای اطلاع از تعاریف دیگر به" الفقه المقارن" عبد الفتاح کباره ص ۸۷،مراجعه فرمائید.
[۱۰]- بحوث م
قارنه فی الفقه الاسلامی و اصوله، دکتر محمد فتحی الدرینی ج ۱ ص ۱۸، و نیز الفقه المقارن عبد الفتاح کباره ص ۸۷ .
[۱۱]- مقدمه، ابن خلدون باب ۶ فصل ۹، و نیز ابجد العلوم، قنوجی، ج ۲، ص ۲۷۸.
[۱۲]- کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، مصطفی القسطنطنی الرومی الحنفی الشهیر بالملا کاتب الجبلی و المعروف بحاجی خلیفه، ج ۱ ص ۷۲۱.
[۱۳]- کیهان اندیشه، آیت اله محمد ابراهیم جناتی، شماره ۵۹، فروردین و اردیبهشت۱۳۷۴، ص۳۵ و ۳۶ .
[۱۴]- الاختلافات الفقهیه لدی الاتجاهات الاسلامیه المعاصره، محمد عبد اللطیف محمود،ص ۱۱۳.
[۱۵]- سنن ابی داود، ابی داود سلیمان بن الاشعث السجستانی الازدی ۲۰۲-۲۷۵ هـ ،باب اجتهاد الرأی فی القضا حدیث ۳۵۹۲.
[۱۶]- النبذ فی اصول الفقه الظاهری، علی بن احمد بن حزم الاندلسی القرطبی الظاهری، ص ۹۵.
[۱۷]- بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی ۱۰۳۷-۱۱۱۰ هـ ، ج ۲، باب ۳۴، البدع و الرأی و المقاییس.
[۱۸]- ن.ک مدخل علم فقه رضا اسلامی ص ۵۱، معالم المدرستین علامه عسکری ج ۲ ص ۸۴، مقدمه مرآه العقول علامه عسکری ج ۱ ص ۴۶، النص و الاجتهاد شرف الدین ص ۴۷.
[۱۹]-. برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به معارج الاصول محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ه)، باب التاسع فی الاجتهاد.
[۲۰]- زیرا تا قبل از آن دانشمندان شیعه برای کسی که عهده¬دار شناخت احکام الهی بود عنوان فقیه را به کار می¬بردند. (مدخل علم فقه اسلامی ص۵۲).
[۲۱]- مدخل علم فقه، دکتر رضا اسلامی، ص ۵۶.
[۲۲]- صحیح البخاری، ابو عبداله محمد بن اسماییل البخاری م ۲۵۶ هـ ، باب ۱۲ کتاب الخوف، حدیث ۹۴۶و حدیث۲۶۴۷ و نیز سنن نسائی باب نکاح.
[۲۳]- اختلافات الفقهیه لدی الاتجاهات الاسلامیه المعاصره، محمد عبد اللطیف محمود، ص ۱۱۳.
[۲۴]- قرآن، نساء، ۱۰۳.
[۲۵]- البته می¬توان گفت دلیل پیامبر از عدم سرزنش به خاطر وضعیت حساس جنگی بوده و ایشان نمی¬خواستند بین سپاه شکاف ایجاد شود.
[۲۶]- اعلام الموقعین عن رب العالمین، شیخ شمس الدین ابی عبداله محمد بن ابی بکر المعروف بابن القیم الجوزیه م۷۵۱ هـ ، ج ۱، ص ۱۷.
[۲۷]- الانصاف فی بیان اسباب الاختلاف، ولی اله دهلوی ۱۱۱۴-۱۱۷۶ هـ ، ص ۱۰۹.
[۲۸]- الامّ، محمد بن ادریس الشافعی ۱۵۰-۲۴۰ هـ ، ج ۲ در فهرست.
[۲۹]- مدخل علم فقه، دکتر رضا اسلامی، ص۴۰۱.
[۳۰]- منهاج الطالب فی المقارنه بین المذاهب، دکتر عبد السمیع احمد امام، ص ۲۴.
[۳۱]- مناهج الاجتهاد فی الاسلام فی الاحکام الفقهیه و العقائدیه، دکتر محمد سلام مدکور، جزء اول ص ۱۰۰ و ۱۱۴.
[۳۲]- مناهج الاجتهاد فی الاسلام، دکتر مدکور، ص ۱۱۵.
[۳۳]- قرآن، اعراف، ۲۰۴.
[۳۴]- المؤطا، مالک بن انس م ۱۷۹ هـ ، ج ۱، ص ۸۴-
۸۶ .
[۳۵]- مناهج الاجتهاد فی الاسلام، مدکور، ص ۱۲۸.
[۳۶]- الانصاف، بطلیوسی، کل کتاب.
[۳۷]- دروس فی الفقه المقارن، آیت اله محمد ابراهیم جناتی، جزء دوم، ص ۲۲.
[۳۸]- تاریخ التشریع الاسلامی، محمد الخضری بک، ص ۱۸۱.
[۳۹]- همان ص ۱۸۴.
[۴۰]- تاریخ التشریع الاسلامی (الفقه و اصوله و قواعده) ، دکتر عبد الاله بن محمد الملا، ص ۱۸۳.
[۴۱]- تاریخ التشریع الاسلامی، خضری بک، ص ۲۲۲.
[۴۲]- اختلاف الفقهاء، ابی جعفر محمد بن جریر طبری م ۳۱۰ هـ ، ص ۶.
[۴۳]- تاریخ التشریع الاسلامی، خضری بک، ۲۲۳.
[۴۴]- تاریخ التشریع الاسلامی (الفقه و اصوله و قواعده) ، دکتر عبد الاله بن محمد الملا، ص ۱۸۴.
[۴۵]- الام، محمد بن ادریس الشافعی ۱۵۰-۲۰۴ هـ ، ج ۲.
[۴۶]- این کتب را البویطی م ۲۳۱ هـ ، و الربیع المرادی م ۲۷۰ هـ ، در ضمن کتاب الام جمع کرده¬اند، مقدمه مصحح اختلاف الفقها طبری.
[۴۷]- فلسفه التشریع فی الاسلام، صبحی محمصانی، ص ۵۵.
[۴۸]- مراعات الخلاف فی المذهب المالکی و علاقتها ببعض اصول المذهب و قواعده، دکتر محمد الامین، ص ۳۰.
[۴۹]- المغنی، عبداله بن احمد بن قدامه المقدسی م ۶۲۰، ج ۱، ص ۲۲.
[۵۰]- فلسفه التشریع فی الاسلام، صبحی محمصانی، ص۱۸۳.
[۵۱]- مختصر اختلاف العلما، ابی بکر احمد بن علی الجصاص الرازی م ۳۷۰ هـ ، ص ۸۱، و نیز دائره المعارف اسلام، مدخل اختلاف، شاخت، ج ۳.
[۵۲]- الامام الجوینی ۴۱۹-۴۷۸ هـ ، دکتر محمد الزحیلی، ص ۱۸۷.
[۵۳]- ابجد العلوم، صدیق بن الحسن القنوجی، ج ۲، ص ۲۷۸.
[۵۴]- الامام الجوینی، محمد الزحیلی، ص ۱۸۵.
[۵۵]- موسوعه الفقه الاسلامی المعاصر، وهبه الزحیلی، جزء ۶، ص ۲۸۸.
[۵۶]- مختصر اختلاف العلماء، جصاص م ۳۷۰ هـ ، جزء ۱، ص ۸۵ .
[۵۷]- طبری کتابی با عنوان اختلاف.
[۵۸]- طبق نظر مصحح کتاب دکتر فریدریک کرن آلمانی برلینی.
[۵۹]- اختلاف الفقها، طبری،مقدمه، و نیز مقاله فقه تطبیقی و پیشگامان آن، جناتی، ص۴۱، شماره ۵۹.
[۶۰]- مختصر اختلاف العلماء، ابو بکر جصاص، ص ۴۵.
[۶۱]- الفهرست، ابن ندیم، ص ۲۲.
[۶۲]- تاریخ الفقه الاسلامی، محمد علی السایس، ص ۱۲۸-۱۳۰.
[۶۳]- تاریخ الفقه السلامی، عمر سلیمان الاشقر، ص ۱۲۸-۱۳۰.
[۶۴]- المحلی، ابن حزم، سیزده جلدی.
[۶۵]- در فقهای مالکی اندلس دو تا محمد بن احمد است که یکی به ابن الرشد الجد معروف است ۴۵۰-۵۲۰ هـ ، و یکی به ابن الرشد الحفید ۵۲۰-۵۹۵ هـ ، که مؤلف بدایه المجتهد …ابن الرشد الحفید است.
[۶۶]- الهدایه شرح بدایه المبتدی، المرغینانی، دوره چهار جلدی.
[۶۷]- المغنی، ابن قدامه، دوره نه جلدی.
[۶۸]- المجموع شرح المهذب، النووی، مقدمه ج ۱ به تحقیق هشت نفر.
[۶۹]- مجله رساله الاسلام، مقاله محمد عرفه (کیف یستعید المسلمون وحدتهم وتناصرهم)، سال هفتم شماره ۲۸، و نیز مجله کاوشی نو در فقه، مقال هـ .
عبد الکریم بی آزار شیرازی، (فقه مقارن)، بهار ۸۴ شماره ۴۳.
[۷۰]- مجله کاوشی نو در فقه، مقاله عبد الکریم بی آزار شیرازی، (فقه مقارن)، بهار ۸۴ شماره ۴۳.
[۷۱]- فهرس الفقه الحنبلی، جامعه ام القری.
[۷۲]- دراسات فی الفقه المقارن، علی ابو البصل، این کتاب در فقه مالکی است و در کتاب دروس فی الفقه المقارن از آیت الله جناتی استفاده شده است.
[۷۳]- مجله کیهان اندیشه، مقاله ایت الله جناتی، فقه تطبیقی و پیشگامان آن، شماره ۵۹، سال ۱۳۷۴.
[۷۴]- فهرس الفقه الحنبلی، جامعه ام القرى.
[۷۵]- دائره المعارف فقه مقارن، آیت الله مکارم شیرازی، ج ۱، ص ۲۲.
[۷۶]- الموسوعه الفقهیه (الکویتیه) جزء ۱، ص ۵۳، و نیز تاریخ الفقه الاسلامی، عمر سلیمان الاشقر، ص ۲۰۴.
[۷۷]- تاریخ الفقه الاسلامی، الاشقر، ص ۲۰۵، و نیز موسوعه الفقه الاسلامی المقارن (مشهور به موسوعه جمال عبد الناصر) ج ۱، ص ۵۸، و نیز الموسوعه الفقهیه (الکویتیه) ج ۱، ص ۵۴-۵۸.
[۷۸]- الموسوعه الفقهیه (الکویتیه)، وزاره الاوقاف و الشؤن الاسلامی هـ .
[۷۹]- موسوعه الفقه الاسلامی المقارن الشهیره بموسوعه جمال عبد الناصر الفقهیه، وزاره الاوقاف.
[۸۰]- الفقه الاسلامی و ادلته، وهبه الزحیلی.
