مقدمه :
رسالت ادیان الهی سعادت انسان در دنیا و آخرت است و این سعادت فقط در پناه ارتباط با مالك حقیقی میسر است و از آنجا كه دعا وسیله ارتباط بنده با خالق و پروردگار خویش است بنابراین در همه ادیان الهی، پیامبران هم خود به درگاه خداوند دعا می‌كردند و هم این وسیله تقرب را به مردم می‌آموختند.
نقش نیایش در وصول به رحمت بیکران الهی، با بیان ارزشمند این کلام که فرمود: «الدُّعاء کهف الإجابة کما أنّ السّحاب کهف المطر»۱ به خوبی روشن است. طبق این بیان نورانی همان طور که ابر، قرارگاه باران است، دعا نیز قرارگاه اجابت است. به بیان دیگر، اجابت در درون دعاست، همانطور که باران در نهاد ابر تعبیه شده است، بنابراین، چنانچه کسی با حسن ظن و خالصانه و عارفانه و به نحو عام دعا کند، خدا هم اجابت خواهد کرد. بخش مهمّی از پیروزی انبیای بزرگ(ع) نیز به برکت دعا بوده است؛ زیرا تظاهرات و عملیات، بخش «جسمانی» پیروزی را تشکیل میدهد ولی دعا و نیایش «روح» ظفر است؛ چنانکه در کلام بزرگان آمده است: بر شما باد به سلاح پیامبران ؛ یعنی دعا.
دعا تنها چیزی است که خدا آن را به انسان تملیک کرده است. انسان جز دعا و تضرع در پیشگاه خداوند مالک چیزی نیست . از این رو در برابر دشمن درون، سلاحی جز ناله ندارد. دشمن بیرون را میتوان با سلاح سبک و سنگین از پا درآورد ولی شیطان و دشمن سرسخت درون را تنها با اشک در برابر خدا میتوان رام کرد. بنابراین، کسی که اهل ناله نیست، مسلح نیست و اگر کسی مسلح نباشد پیروز نخواهد شد؛ زیرا انسان تا زمانی که خود را میبیند، خدا را نمیبیند و به درگاه او تضرّع و اظهار عجز نمیکند، وقتی ننالد در نبرد با اهریمن درون و بیرون شکست میخورد.
دعا در کتاب آسمانی :
در کتاب تضاد عقاید حنفیّت با وهابیّت از یکی از عالمان اهل سنت آقای مولوی کاشانی پیرامون عبادات خداوند متعال و سپس موضوع ضرورت دعا در اسلام آمده است : “عبادات دارای اقسامی است؛ برخی از آنها مربوط به اوقات خاصی است، مانند نماز واجب، روزه و حج واجب. این گونه عبادت ها در وقت خود ادا و در خارج آن قضایند و پیش از آن نه ادا و نه قضا می گردند. و برخی به اوقات خاصی تعلق ندارند، مانند نماز میت و نمازهای نافله- به جز نافله های روزانه و نماز شب- و روزه ی مستحبی که این نوع از عبادتها درهر زمان جایز و امکان پذیر است البته به جز موردی که حکم آن استثنا شده است مثل اوقاتی که در آن نماز مکروه است؛ مانند وقت طلوع و استوا و غروب آفتاب و نیز روزهای ایامی که در آن این عمل نهی شده است، مثل عید قربان و فطر و ایام تشریق – در حج- . برخی دیگر از عبادات اصولاً به هیچ وقتی اختصاص نداشته و در هر حال جایز است مانند دعا، ذکر و تسبیح و تهلیل حتی پیش از جماع و استنجا.
خداوند می فرماید: «الَّذینَ یَذکُرُونَ اللهَ قِیاماً و قعُوداً و عَلی جُنُوبِهِم…»؛ آنهایی که در حال قیام و نشستن و در حالی که به پهلو در بستر قرار گرفته اند ذکر خدا می کنند…۲ یعنی در همه حال به یاد خدایند. و فرموده است: «ادعُوا رَبَّکُم تَضَرُّعاً و خُفیَةً…»؛ پروردگار خود را با حال تضرع و در پنها ن بخوانید.۳
و نیز فرموده است: «قُل ما یَعبَأُ بِکُم رَبِّی لَولا دُعَاؤُکُم»؛ اگر دعا نکنید خداوند به شما اعتنایی نمی کند.۴
و نیزفرموده است: «وَ قالَ رَبُّکُم ادعُونِی أستَجِب لَکُم…»؛ پررودگارتان فرمود بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.۵
در این باره آیات زیادی نازل شده و کسی که دعا را باطل بداند قرآن را انکار کرده است و مرا به دعا در جمیع آیات و روایات مطلق است و مطلق هم بر اطلاق خود باقی است مگر آن که دلیلی آن را از اطلاقش خارج ساخته و مقید سازد و ما دلیلی در این خصوص جز آن چه وهابیان از روی هوای خود گفته اند نیافته ایم بنابراین انکار دعا در هر موقعیت و اوضاع و هر مکانی با وجود اطلاق روایات و آیات، سفاهت و بی خردی است.
دلیل روایی برای جواز دعا و هر حال و مکان و برای هر امری، حدیثی است که از انس وارد شده است: «قال رسول الله (ص) لیسئل احدکم ربّه حاجته کلّها حتّی یستلّ شسع نعله اذا انقطع»؛ هر یک از شما باید از خداوند حاجت های خود را طلب کند حتی اگر بند کفشش جداشد -باید- از او بخواهد تا آن را ترمیم کند.۶ ” ۷
اهدف و فلسفه دعا :
۱-ارتباط با خالق هستی
دعا توجه انسان به سرچشمه وجود و پروردگار هستی است. در میان همه عبادت ها عبادتی نیست که چون دعا این رابطه فرخنده را به شایستگی تحقق بخشد و آن را مداوم و جاودانه گرداند. دعا یک فرصت برتر و بدل ناپذیر است که خدای تعالی به بندگانش عطا کرده تا آنان با سود جستن از آن به حضور یگانه هستی بخش خود بار یابند و از حضرتش برای پیمودن طریق کمال و سعادت و سربلندی روح مدد خواهند. دعا چاره ساز دردها و گرفتاری های روانی و جسمانی است.
۲-تضرع به درگاه بی نیاز
شناخت انسان از نیازهای بی حد و مرز خود و بی نیازی مطلق پروردگارش و این که او مبدا هر خوبی و کمالی است، با روی آوردن وی به دعا رابطه مستقیم دارد. در این میان هر چه نیازهای او بزرگ تر و دردهایش جانکاه تر باشد، نیایش و تضرع کردنش به درگاه خداوند شدت و گرمای بیش تر خواهد یافت. سرّ تاکید و توجه ویژه ای که در سنت و سیره پیامبران و پیشوایان الاهی بر دعا و پرداختن به آن
شده است و نیز راز اشتیاق بسیار آن بزرگان به دعا در این واقعیت نهفته است. ۸ پیامبر گرامی اسلام (ص) هم خود اهل دعا و راز و نیاز بود و هم دیگران را به حاجت خواستن از پروردگار یکتا سفارش می فرمود و ترک آن را جایز نمی دانست. ۹
دیگر پیشوایان ما نیز به دعا عنایت ویژه داشتند و از خود دعاهای گران بها و پرمحتوایی به یادگار گذارده اند. این بخش از میراث آن پاکان در مجموعه هایی با عنوان “صحیفه” گردآوری و تدوین شده است؛ به عنوان نمونه می توان به «صحیفه سجادیه» اشاره کرد.
۳- ابراز عشق با محبوب
با دقت در این صحیفه ها و دیگر متون معتبر دعا درمی یابیم که بالاترین مرتبه نیازخواهی نزد بزرگان ما ابراز عشق پرشور و بی منتها به معبود یگانه و ستایش پروردگار و یادکرد شکوه و بزرگی او است؛ یعنی انسان به چنان رشد معنوی و بالندگی روحی دست پیدا کند و تا آن جا به خدای متعال نزدیک شود که عشق تابناک و حیات بخش الاهی بر همه وجودش پرتو افکند و هر اندیشه و خاطری جز اندیشه معشوق ازل و ابد را از دلش بزداید و چنان شود که انسان راه یافته به حریم دوست جز دوست نخواهد و جز او را طلب نکند.
پس دعا کردن همیشه بدین معنا نیست که از خدا چیزی بخواهیم. گاه دعا یعنی از خدا خود او را خواستن و این والاترین و با شکوه ترین مرتبه دعا است که بیش از هر جا و در عالی ترین شکل خود، در نیایش های رسیده از بزرگان یافت می شود. از این رو است که پیامبر (ص) به هنگام دعا خواستار عشق شورمند الاهی است و این که این عشق برترین، لذت بخش ترین عشق ها گردد: “اللهم انی اسالک حبک و حب من یحبک، و العمل الذی یبلغنی حبک. اللهم اجعل حبک احب الی من نفسی و اهلی و من الماء البارد”؛۱۰ خدایا، من از تو عشق تو را خواهانم و عشق به دوست دارانت را و این که در پی کار می روم که مرا به عشق تو پیوند دهد. خدایا، آن کن که دوستی تو پیش من از خودم و خانواده ام و آب خوش گوار محبوب تر باشد.
۴- تربیت الهی
دعا در اندیشه اسلامی، افزون بر این که وسیله ابراز عشق به خدا است، روشی مهم و تاثیر گذار برای تعلیم و تربیت و تعالی بخشیدن به روح آدمی در ساحت های فردی و اجتماعی است.
مجموعه تعالیم دینی و آموزه های تربیتی و دانش های الاهی که در متون دعایی مطرح گردیده، در جهت پرداختن به دو اصل مهم «تربیت» و «تعلیم» و آموختن دانش و بینش براساس باورهای اسلامی است.
بی تردید، دعا کردن و دست نیاز به سوی خداوند بی نیاز برآوردن، تنها ویژه تعالیم اسلامی نیست، بلکه در همه ادیان و مذاهب دعاها و کلماتی برای مناجات با پروردگار وجود دارد. با این همه آنچه دعاهای اسلامی را از دعاهای دیگر متمایز می سازد، محتوای پرمغز و اثر بخشی بسیار دعا در همه ابعاد زندگی انسان است. به دیگر سخن، «دعا در اسلام – جز دعاهای قرآنی که عین وحی است – بیان دیگری از آموزه های فرد ساز و جامعه پرداز وحی است؛ یعنی همان درس های قرآنی است که خداوند مهربان برای تربیت انسان، به وسیله آیات آسمانی فرستاده است. ادعیه خود به گونه ای تفسیر قرآن کریم اند و شرح معارف آسمانی اند و یادآور تربیت های قرآنی و تکرار و تاکید و تشریح آموزه های وحیانی».۱۱ راستی چه فرقی می توان نهاد میان قرآن کریم و متن دعایی صحیفه سجادیه، که هر دو از جهت محتوا و تنوع مضمون و نیز هدف تعلیمی و تربیتی هم داستانند و به یک نقطه چشم دوخته اند، جز این که یکی «قرآن نازل» و معجزه ماندگار پروردگار است و دیگری نمونه کامل «قرآن صاعد» و املای امام زین العابدین (ع)؟
مهجوریت دعا
حال، با توجه به جایگاه بلند دعا در اندیشه اسلامی و نقش بزرگ آن در سازندگی فردی و اجتماعی و پیوند ناگسستنی اش با وحی الاهی، جای این گله گزاری و سخن دردمندانه است که بگوییم برخورد جامعه اسلامی (عامه مردم و عالمان و روشنفکران) با این میراث گران سنگ تزکیه و تعلیم برخوردی اصولی و مبتنی بر شناخت تمام عیار حقیقت دعا نبوده است و در میان متون مقدس دینی، بیش از همه این چهره فروغ گستر متون دعایی است که زیر خروارها غبار غربت و بی اعتنایی پوشیده مانده است.
سبب چه می تواند باشد جز ناآگاهی مردمان و نادانی مدعیان فضل و آگاهی در طول تاریخ نسبت به نقش سازنده دعا که خود باعث گردیده بسیاری از ما یا با دعا احساس بی گانگی کرده، آن را از صحنه زندگی خود حذف کنیم و یا بی توجه به فلسفه عمیق نیایش با آن برخوردی از سر کسب و سودجویی داشته باشیم؛ خود را با خواندن دعا سرگرم می کنیم بی آن که معنای آن را بفهمیم و پیام های ژرف و گوناگونش را دریابیم؛ تنها برای خواستن نیازهای حقیر و کم ارج یا برای بردن ثواب و گاه جهت رفع بی کاری و توجیه کاستی ها و سستی ورزیدن ها؛ و این بدترین و سطحی ترین گونه برخورد با ادعیه است که بی شک در آنها هدفی بس والاتر و حیاتی تر مورد توجه بوده است؛ یعنی جهت دادن به حیات دنیایی انسان در همه عرصه ها و تربیت او بر اساس فضیلت ها و راه نمودن وی به بهشت خشنودی خدا.
طریقه نیایش
بخشی از دعای امام سجاد (ع) در پنجاه و دومین نیایش در «صحیفه سجادیه » است که هم راز و نیاز وی با پروردگار هستی ها است و هم به ما می آموزد که راه و شیوه دعا گزاری کدام است و به هنگام نیایش، از خدا چه چیزها باید خواست:
«معبود من، از تو می خواهم که به حق خود که بر همه آفریدگانت لازم گردانده ای و به نام بزرگ خود که به پیامبرت فرموده ای با آن به تسبیح تو پردازد و به بزرگی ذات بزرگوارت که نه کهنگی می پذیرد و نه دگرگون می شود و نه تغییر حالت می دهد و نه از میان می رود، بر محمد و خاندانش درود فرستی و مرا با عبادت خود از هر چیز بی نیاز کنی و با ترس از خود، محبت دنیا را از دلم بزدایی، و به رحمت خود مرا با دستی پر از کرامت بازگردانی؛ زیرا من تنها به سوی تو می گریزم و تنها از تو می ترسم و تنها از تو فریادرس می خواهم و تنها به تو امیدوارم و تنها تو را می خوانم و تنها به درگاه تو پناه می آورم، و اعتمادم تنها به تو است و تنها از تو یاری می جویم و تنها به تو ایمان دارم و تنها بر تو توکل می کنم و اتکای من تنها به جود و بخشش تو است».۱۲، ۱۳
فضیلت دعای روز عرفه
در متون اهل سنت پیرامون فضیلت روز عرفه و نیایش در آن آمده است :
رسول خدا صلىٰ الله علیه وسلم فرمود: «مَا مِنْ یَوْمٍ أَكْثَرَ مِنْ أَنْ یُعْتِقَ اللَّهُ فِیهِ عَبْدًا مِنَ النَّارِ مِنْ یَوْمِ عَرَفَةَ، وَإِنَّهُ لَیَدْنُو ثُمَّ یُبَاهِی الْمَلائِكَةَ»؛ «روز عرفه روزی است که خداوند بیشترین بندگان را از جهنم آزاد می‌کند، سپس نزدیک می‌شود و به وسیله آن بندگان، بر ملایکه مباهات می‌نماید».
من می‌گویم: این از آن‌جاست که وقتی مردم به پیش خداوند دسته جمعی تضرع و فریاد نمایند نزول رحمت و انتشار روحانیت، از آنان دور نخواهد شد.
رسول خدا صلىٰ الله علیه وسلم فرمود: «خَیْرُ الدُّعَاءِ دُعَاءُ یَوْمِ عَرَفَةَ وَخَیْرُ مَا قُلْتُ أَنَا وَالنَّبِیُّونَ مِنْ قَبْلِى لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیكَ لَهُ لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الحَمْدُ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَیءٍ قَدِیْرٌ»؛ «بهترین دعا، دعای روز عرفه است، و بهترین چیزی که من و انبیای گذشته گفته‌ایم این است: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیكَ لَهُ …»؛ زیرا که جامع اکثر انواع ذکر است». بنابراین، به خواندن آن و سبحان الله، و الحمد لله الخ در مواضع و اوقات زیادی ترغیب گردید. ۱۴
________________________________________
پی نوشت ها :
۱- امام صادق(ع)، کتاب کافی، ۲/۴۷۱.
۲- سوره ی آل عمران، آیه ی ۱۹۱.
۳- سوره ی اعراف، آیه ی ۵۵.
۴- سوره ی فرقان، آیه ی ۷۸.
۵- سوره ی غافر، آیه ی ۶۰.
۶- مشکاة المصابیح، ج۲، ص۶۹۶، ح۲۲۵۱؛ کنز العمال ج۲، ص ۶۵، ح ۳۱۳۹ و موارد الظمان، ص ۵۹۶، ح ۲۴۰۲.
۷ – کتاب تضاد عقاید حنفیّت با وهابیّت: مجموعه مقالات و گفتارهای علمای اهل سنت، مولوی کاشانی و دیگران، (۱۳۸۸)، قم، نشر آثار نفیس، چاپ اول
۸- کلینی، اصول کافی، ج ۲، ص ۴۶۸.
۹- رسول خدا (ص) فرمود: «ترک دعا، گناه است»، تنبیه الخواطر، ج ۲، ص ۱۵۴.
۱۰- کنزالعمال، ح ۳۶۴۸.
۱۱- جامعه سازی قرآنی، ص ۱۹۳.
۱۲- صحیفه سجادیه.
۱۳- اقتباس از دانشنامه حوزه، با دخل و تصرف.
۱۴- نویسنده: امام شاه ولی الله محدث دهلوی ترجمه: مولانا سید محمد یوسف حسین‌پور(سایت سنت آنلاین)
