_______________________________

بدایة المجتهد و نهایة المقتصد کتابی در فقه تطبیقی تألیف ابوالولید محمد بن احمد بن محمد بن رشد معروف به ابن رشد قرطبی مالکی (۵۲۰-  ۵۹۵ ق) است. با اینکه شهرت وی در فلسفه و طب بیشتر بود تا آنجا که وی را ابن سینای عصر خود می­ نامیدند، اما در فقه نیز همانند پدر و جدش، نامدار و بلندپایه بود، زیرا ویژگی کتاب حاضر آن است­ که علاوه برنقل آراء مذاهب، استدلال آنها را نیز آورده است و این، حاکی از آن است که ابن رشد احاطه کامل بر فقه مذاهب داشته است.

وی در مقدمۀ بدایة المجتهد اسباب پیدایش اختلاف را دسته‌بندی کرده که این دسته‌بندی، مبنای بررسی ها و تعلیم های او از اختلاف فقهی در سراسر کتاب است. وی ابتداء بحثی فشرده دربارۀ مبانی و منابع استنباط فقهی مطرح کرده و جایگاه سنت (قول، فعل و تقریر پیامبر(ص)) قیاس شرعی و اجماع را شناسانده و دربارۀ الفاظی که در قرآن و سنت برای بیان احکام به کار رفته توضیح داده، و سپس به موارد اختلاف فقهای مذاهب، اشاره کرده و پس از آن به بررسی علل پیدایش اختلاف در آراء فقهاء و مذاهب پرداخته است.

ابن رشد در این کتاب به ندرت در مقام دفاع از رأی خاصی برآمده است، بلکه طرح نظریات کرده و ریشه ­های اقوال و استدلال هر یک را ذکر نموده، و بدینوسیله آراء و اقوال فقهاء را با یکدیگر موازنه و تطبیق داده است. در واقع ماهیت کتاب او همان علم الخلاف و فقه مقارن است که بیان آراء و طرح استدلال هر یک از فقها را در بر دارد.

اما نکته قابل تأمل در این تألیف آن است­ که وی دیدگاه­ های فقه ظاهری و فقهای متقدم چون اوزاعی، ابن ابی لیلی، ابوثور و طبری را در کنار مذاهب چهارگانه آورده است، لکن از فقه امامیه سخنی به میان نیاورده است با اینکه در زمان او دوران شکوفایی و تثبیت فقه استدلالی امامیه بود و فقهای بزرگی مانند: ابن ادریس حلی(م۵۹۸ق) ، ابوالمکارم سیدبن زهره(م۵۸۵ق) و بسیاری دیگر در زمان او می­زیستند. این نقص و کاستی پژوهشگاه تقریب را بر آن داشت تا آراء و اقوال فقهای امامیه را نیز در این کتاب جا دهد و بر غنای آن بیفزاید. و بجاست که در همین­جا از زحمات محققان ارجمند جناب آقای: عبدالامیر الوردی و آقای: جاسم التمیمی قدردانی شود.

محتوای کتاب بدایة المجتهد

این کتاب در ۷ مجلد از جانب پژوهشگاه مطالعات تقریبی  به چاپ رسیده و شامل ۶۷ مبحث فقهی است که از طهارت آغاز و با مبحث قضا پایان می­ یابد.