یادداشت حجت الاسلام والمسلمین پی سپار مدیر گروه زبان و زبان شناسی پژوهشگاه مطالعات تقریبی
با توجه به اینکه در کارگاه علمی روش های تحقیق در حوزه علوم اسلامی تعداد ۲۳ روش مختلف برای پژوهش مطرح شد سوالی مطرح شده است که چگونه در بحث روش تحقیق حدود ۲۳ روش متفاوت تحقیق را در مطالعا ت مسائل و موضوعات اسلامی و بخصوص در کلان پروژه پژوهشی تکفیر مطرح کردید؟ مگر بدست آوردن نظرات و دیدگاه های اسلامی غیر از منبع وحی در قالب کتاب و سنت، و عقل و اجماع که در آنها روش های تحقیق معدود و کاملا شناخته شده است و محققین برای قرنها آنها را بکار گرفته اند راه دیگری هم وجود دارد؟
جواب این است که همانطور که در کارگاه علمی روش های تحقیق در حوزه علوم اسلامی و به جهت پروژه پژوهشی تکفیر عرض کردم دو رویکرد کلی در مطالعه دین وجود دارد:
یک رویکرد آن است که به مطالعه ماهیت دیدگاه ها، اهداف، هدایت ها و دستورالعمل های یک دین پرداخته می شود. این نگاهی درون دینی محسوب شده و اطلاعات بدست آمده در قالب الهیات شناخته می شود. روش های تحقیق در چنین نگاهی کاملا معدود است؛ منابع آن معمولا کتب مقدس است و یا کتاب های تاریخی، نقد و یا تفسیری و امثال آن که پیرامون آن کتب مقدس نوشته می شود.
اما رویکرد دوم نسبت به مطالعه دین وقتی ایجاد می شود که ما دین را یک پدیده در زندگی اجتماعی ببینیم که نسبت به جنبه های مختلف بشر و زندگی او تاثیر و تاثر دارد؛ یعنی پدیده ای است که نسبت به مسائل فردی، اجتماعی، اقتصادی، روانی،حکومتی،سیاسی، نظامی و فرهنگی در زندگی بشر هم تاثیر گذار است و هم تاثیر می پذیرد.
اگر با رویکرد دوم به مطالعه دین و مسائل و موضوعات آن بپردازیم آن وقت روش های تحقیق بسیار متعددی، حتی بیش از ۲۳ روشی که در کارگاه علمی ارائه کردیم مطرح می شود. مثلا چنانچه بخواهیم تاثیر و تاثر هایی را که حکم قصاص در اجتماع دارد را مطالعه کنیم آنوقت روش های تحقیقی را که در مباحث الهیات بکار می بریم اینجا به تنهایی جواب نمی دهد؛ بلکه باید از روش های دیگری که در پژوهش های علوم اجتماعی و روانشناسی وجود دارد نیز استفاده کنیم. یا مثلا وقتی می خواهیم تاثیر و تاثر یک حکم اسلامی را در مسائل نظامی یا انتظامی و امنیتی جامعه بررسی کنیم دیگر نمی توانیم به یک سری مطالعات نظری در حوزه علوم اسلامی بسنده کنیم؛ بلکه مطالعه و بررسی باید با استفاده از روش های تحقیقی که در این حوزه ها مطرح است نیز صورت بگیرد زیرا مطالعه این حوزه ها دارای منابع، روش های گرد آوری و تحلیل اطلاعات مخصوص به خود است. به عبارت دیگر در این نوع رویکرد یک مطالعه بین رشته ای شده و روش های تحقیق با این توجه انتخاب می شود.
نکته حائز اهمیت دیگر اینکه محققی که فقط در یک رشته اطلاعات علمی دارد نمی تواند به چنین پژوهشی بپردازد زیرا لازمه وارد شدن به چنین تحقیقاتی اطلاعات علمی قابل توجه نسبت به هردو طرف تحقیق است؛ به بیان دیگر اگر مثلا محقق بخواهد به مطالعه آثار یک موضوع یا حکم اسلامی در اقتصاد بپردازد باید هم با مبانی و تئوریهای اسلامی و هم اقتصادی در آن مورد آشنا باشد تا بتواند ابتدا داده ها و اطلاعات صحیح و معتبر را از طریق روشهای معتبر تحقیقی گرد آوری کرده و سپس بر اساس همان مبانی و تئوریها به تحلیل اطلاعات بپردازد.
بنا براین مطالعه و تحقیق مسائل و موضوعات دینی بر اساس رویکرد دوم نیاز به سه نوع اطلاعات عمیق دارد:
- اطلاعات دینی و الهیاتی؛
- اطلاعات علمی از آن رشته یا جنبه خاص مربوط به زنگی بشر؛
- اطلاعات کافی نسبت به روش های علمی و معتبر گردآوری اطلاعات و تحلیل آنها که به روش تحقیق معروف هستند.
خلاصه مطلب اینکه در چنین رویکردی نسبت به مطالعه موضوعات و مسائل دین نه تنها باید از یک یا چند روش از ۲۳ روش تحقیق بیان شده استفاد کنیم بلکه گاهی به روش های دیگری غیر از این موارد نیز نیازمند خواهیم شد.
